Ένα βιβλίο που εκδόθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μόλις το 1949, αναφέρεται σε ένα δυστοπικό & φανταστικό μέλλον, το 1984 , και 68 χρόνια μετά βρίσκεται 1^ο στις πωλήσεις στα βιβλιοπωλεία του κόσμου.

Πολλοί αριθμοί για έναν μόνο προβληματισμό: έχει τη δύναμη ο άνθρωπος να αντισταθεί στον ολοκληρωτισμό (κάθε μορφής) που τον περιβάλλει;

 

 

Οι εμπειρίες & τα βιώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησαν σ’ έναν έντονα πολιτικοποιημένο Μεσοπόλεμο, στραμμένο σε ολοκληρωτικά καθεστώτα και «ουτοπίες». Πολλοί καλλιτέχνες πρόβαλλαν στα έργα τους, ως άλλοι προφήτες, εικόνες ενός μέλλοντος όπου κυριαρχεί η γραφειοκρατία, η τεχνολογία και η καταπίεση της προσωπικότητας του ατόμου έναντι του «γενικού καλού». Και τελικά δεν έπεσαν έξω. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, με όσα φρικτά ακολούθησαν, επιβεβαίωσε και με το παραπάνω το πού μπορεί να οδηγηθεί ο άνθρωπος.

Ο George Orwell είναι ένας εξαιρετικός εκπρόσωπος της εποχής του. Έζησε τις πολιτικές προπαγάνδες, τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο και την προδοσία των «ουτοπιών», τη χρήση της τεχνολογίας για την προσπάθεια εξολόθρευσης του ανθρώπινου είδους, και πρόλαβε να δει, έστω και στην αρχή, τη ματαιότητα του Ψυχρού Πολέμου. Αν παρατηρήσει κανείς τα γραπτά του (Για τον εθνικισμό & άλλα δοκίμια εκδ. Πατάκη, μτφ. Ανδρέας Παππάς), πριν από την συγγραφή του 1984 θα καταλάβει ότι δεν λέει κάτι καινούριο. Από πολύ νωρίς είχε συνειδητοποιήσει ότι η προπαγάνδα οδηγεί στην παραχάραξη της αλήθειας, για να ικανοποιηθούν συμφέροντα, στην παραχάραξη της Ιστορίας, για να «καλυφθούν» διάφορα κενά και τέλος στη στρέβλωση της κριτικής ικανότητας του ανθρώπου να αντιληφθεί όλα τα παραπάνω.

Το έργο μας μεταφέρει στην Ωκεανία, μια από τις 3 δυνάμεις που κυριαρχούν στον κόσμο. Οι άλλες δύο είναι η Ευρασία και η Ανατολασία, με τις οποίες η παραπάνω δύναμη βρίσκεται εναλλάξ σε συνεχή πόλεμο. Στην Ωκεανία κυριαρχεί το Κόμμα του Μεγάλου Αδερφού, ένα απολυταρχικό καθεστώς το οποίο επιβλήθηκε 40 χρόνια πριν μέσω μιας Επανάστασης. Η κοινωνία είναι χωρισμένη σε 3 τάξεις: αρχικά στα μέλη του Εσωτερικού Κόμματος (περίπου 1%) που είναι οι προνομιούχοι, στα μέλη του Εξωτερικού Κόμματος (περίπου 18%) που είναι γραφειοκρατικοί δημόσιοι υπάλληλοι, εύκολα αναλώσιμοι, και τέλος στους Προλετάριους (πάνω από 80%) που ζουν υπό τραγικές συνθήκες. Ο ήρωας του έργου, ο Γουίνστον, ανήκει στην 2^η κοινωνική τάξη και μέσα σε 3 κεφάλαια παρακολουθούμε την άνοδο και την πτώση της προσωπικότητάς του.

Είναι χαρακτηριστικά τα στοιχεία που αποτελούν το «οργουελικό περιβάλλον». Αρχικά, κυριαρχεί η απόλυτη παρακολούθηση των κινήσεων του ατόμου μέσω τεράστιων τηλεοθόνων, είτε σε εξωτερικούς είτε σε εσωτερικούς χώρους, που όλη μέρα προπαγανδίζουν «επιτεύγματα» του καθεστώτος. Οι πολεμικές επιτυχίες και η άκρατη ευτυχία που προπαγανδίζονται έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις πραγματικές συνθήκες ζωής της κοινωνίας. Η φτώχεια, η πείνα και η εξαθλίωση κυριαρχούν σε κάθε εικόνα: από τα κτίρια έως την εξωτερική εμφάνιση. Στο σημείο αυτό καθοριστικό ρόλο παίζει και το ντύσιμο των ανθρώπων, το οποίο είναι ομοιογενές ώστε να μην ξεχωρίζει κανείς. Όλοι γίνονται ένα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ατομικότητας δεν υφίστανται.

Τα χρώματα που κυριαρχούν στο έργο είναι το γκρίζο και το μαύρο. Άτυπα συμβολίζουν τον συνεχή φόβο που βρίσκονται οι άνθρωποι. Ταυτόχρονα, οι τεράστιες προσωπογραφίες του Μεγάλου Αδερφού χρησιμοποιούνται ως αυθυποβολή των αισθημάτων των ανθρώπων.

Ο Μεγάλος Αδερφός αντικαθιστά την θρησκεία και λατρεύεται ως σωτήρας και προασπιστής των «δικαιωμάτων» των πολιτών. Αντίθετα ο απόλυτος εχθρός της Ωκεανίας, εκτός από τις παραπάνω 2 δυνάμεις που αναφέραμε, είναι ο Γκολντστάιν. Ένα πρώην ισχυρό μέλος του Εσωτερικού Κόμματος το οποίο οδηγήθηκε στην προδοσία και στην αντεπανάσταση. Ο εχθρός αυτός συμβολίζει το απόλυτο Κακό για το Κόμμα αλλά και την κοινωνία. Ή μήπως είναι και αυτό ένα κατασκεύασμα, ώστε να εδραιώνεται όλο και πιο πολύ η δύναμη της απόλυτης εξουσίας;

 

 «Το φοβερό με το Δίλεπτο Μίσους δεν ήταν ότι ήσουν υποχρεωμένος να συμμετέχεις, αλλά αντίθετα ότι δεν μπορούσες να αποφύγεις τη συμμετοχή.»

 

Ο συγγραφέας ειρωνικά μας αναφέρει το σύνθημα του Κόμματος και τα Υπουργεία τα οποία διαχειρίζονται όλες τις «εργασίες» της κυβέρνησης. «Ο πόλεμος είναι ειρήνη. Η ελευθερία είναι σκλαβιά. Η άγνοια είναι δύναμη.» λοιπόν και τα Υπουργεία  Αλήθειας, Ειρήνης, Αγάπης & Αφθονίας κάνουν κάθε μέρα πράξη τα παραπάνω λόγια. Το χειρότερο όμως όργανο της κυβέρνησης είναι η Αστυνομία της Σκέψης.

 

«Για πρώτη φορά στη ζωή του κατάλαβε πως αν ήθελε κανείς να κρατήσει ένα μυστικό, έπρεπε να το κρύψει από τον εαυτό του.»

 

Η αξία της Δημοκρατίας έγκειται στην Ελευθερία της Σκέψης, του Λόγου και του Τύπου. Αντίθετα στην Ωκεανία όλα τα παραπάνω διώκονται, όχι μόνο ποινικά αλλά και ηθικά. Ο πολίτης δεν έχει δικαίωμα να διαφωνήσει με τίποτε. Επίσης δεν έχει δικαίωμα να σκεφτεί οτιδήποτε διαφορετικό από αυτό που το «προσφέρει ως τροφή» το Κόμμα. Αλήθειες και ψέματα χάνονται και το μόνο που μένει είναι ένα άβουλο άτομο.

Εκτός από την καταδυνάστευση της σκέψης, τα αισθήματα αγάπης και αλληλεγγύης είναι απόντα από τη ζωή των ανθρώπων. Το μόνο συναίσθημα μου κυριαρχεί είναι το μίσος. Πώς μπορεί λοιπόν να ευδοκιμήσει ένας έρωτας μέσα σε τέτοιες συνθήκες;

 

«Δεν εννοώ την ομολογία. Η ομολογία δεν είναι προδοσία. Αυτό που λες ή κάνεις δεν έχει σημασία, μόνο αυτό που αισθάνεσαι έχει σημασία. Αν μπορέσουν να με κάνουν να πάψω να σ’ αγαπώ, αυτό θα ήταν αληθινή προδοσία.»

 

Και τι γίνεται με τα παιδιά; Οι γεννήσεις τους πραγματοποιούνται μέσω διακανονισμού (!) των ζευγαριών που έχουν δημιουργηθεί με άδεια του Κόμματος. Η κατήχησή τους στις παραπάνω αρχές και πιστεύω πραγματοποιείται από τα νηπιακά χρόνια και μεγαλώνοντας είναι σε θέση να καταδώσουν ακόμα και τους γονείς τους για υποτιθέμενη «προδοσία». Σε όλα αυτά συμβάλλει και ένας ακόμη παράγοντας: η κατασκευή της Νέας Ομιλίας. Η δημιουργία μιας νέας γλώσσας με όλο και λιγότερες λέξεις που στο τέλος θα καταφέρει να εξαφανίσει τους πνευματικούς ορίζοντες των ανθρώπων καθώς και τη συνείδησή τους.

 

 

«Αυτός που ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το μέλλον, αυτός που ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν.»

 

Η παραπάνω φράση είναι ό,τι πιο συγκλονιστικό θα συναντήσει κανείς στη σελίδες του 1984. Ο έλεγχος της σκέψης έχει ως απώτερο στόχο την πειθαρχία της Μνήμης στα εκάστοτε θέλω και πιστεύω. Η ικανότητα του ανθρώπου να μάθει από το παρελθόν του ώστε να ερμηνεύσει το παρόν του είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα της Ιστορίας. Ο George Orwell προμηνύει τον καίριο ρόλο των Ανθρωπιστικών Επιστημών σε εποχές που οι άνθρωποι θα έχουν ανάγκη να θυμηθούν για να μη πράξουν τα ίδια λάθη.

Μετά την ανάγνωση του βιβλίου γεννιούνται στον αναγνώστη πολλά ερωτήματα. Αν είναι γνώστης της εποχής που γράφτηκε το βιβλίο θα καταλάβει τις πολιτικές αναφορές και αναλογίες που χρησιμοποιεί ως παραδείγματα. Επίσης ολόκληρο το έργο αποτελεί έναν έντονο προβληματισμό αλλά και μια κριτική προς τη χώρα του συγγραφέα για το τι θα πράξει τα χρόνια που θα ακολουθήσουν. Ο καιρός όμως πέρασε & τα πράγματα έχουν αλλάξει. Τι κάνει λοιπόν ένα τέτοιο βιβλίο επίκαιρο τον 21^ο αιώνα; Οι άνθρωποι έχουν μάθει από τα λάθη τους; Ο George Orwell δεν πρόλαβε να ζήσει μέχρι το 1984, δεν έζησε το 1989..

Ποιος ο ρόλος των πνευματικών ανθρώπων απέναντι σε κρίσιμους καιρούς; Ο συγγραφέας υπήρξε απογοητευμένος από τη γενιά του, καθώς η άκρατη κομματικοποίησή τούς χώρισε σε στρατόπεδα (υπαρκτά και μη).

Το κύριο ερώτημα όμως που διαπνέει όλο το έργο είναι: τι κάνει ο άνθρωπος; Θα σταματήσει να είναι υποχείριο των άλλων; Θα αντισταθεί σ’ έναν συγκαλυμμένο εκβιασμό που βιώνει είτε μέσω της τεχνολογίας είτε μέσω των εκάστοτε πολιτικών συμφερόντων; Ανέπτυξε την κριτική του σκέψη διαβάζοντας ή δέχεται ό,τι του προσφέρουν έγκριτα ή μη ΜΜΕ;

Η ωραιοποίηση και εξιδανίκευση του παρελθόντος που πραγματοποιούν οι ήρωες του 1984 δεν είναι λύση για τους σημερινούς καιρούς.

Βιβλίο βαθιά πολιτικό αλλά τόσο φιλοσοφικό όσο και υπαρξιακό. Ένα διαχρονικό και κυρίως ανθρωποκεντρικό έργο που επιβάλλεται να διαβαστεί από όλους. ♦

Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος σε μετάφραση της Νίνας Μπάρτη.

[Η αρχική παρουσίαση της κριτικής έγινε στο site «Dreamers & Co» στις 23/03/2017]