Το παρακάτω κείμενο είναι απόρροια της ανάγνωσης του βιβλίου Μια Οδύσσεια του Ντάνιελ Μέντελσον που πραγματοποιήθηκε με αφορμή τη Λέσχη Ανάγνωσης της free press LIFO κατά τη διάρκεια του Ιουνίου 2020.

<<>>

Στα μαθητικά χρόνια της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της χώρας μας οι μαθητές, ήδη από την ηλικία των 13 ετών, έρχονται σε επαφή με την πηγή όλων των λογοτεχνικών δημιουργημάτων της κουλτούρας της Δύσης: τα Ομηρικά Έπη. Η διδασκαλία τους πραγματοποιείται όχι στο πρωτότυπο, αλλά στο μεταφρασμένο κείμενο. Με λίγα λόγια επιδιώκεται  μια επαφή σε ερμηνευτικό επίπεδο και όχι γλωσσολογικό, με βάση τα αρχαία ελληνικά. Ταυτόχρονα, διδάσκεται η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Παράλληλα με όλα τα παραπάνω οι μαθητές διδάσκονται και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Μέσα σε λίγα χρόνια, λοιπόν, και πολλές φορές ταυτόχρονα, έρχονται σε επαφή με την ελληνική λογοτεχνική κληρονομιά. Τι σημαίνουν όλα αυτά όμως για τους σημερινούς έλληνες εφήβους;

Πάντα με εξέπληττε το γεγονός ότι στο εξωτερικό μαθητές και φοιτητές αντιμετώπιζαν με δέος το αρχαίο ελληνικό παρελθόν, και ιδιαίτερα σε επίπεδο πολιτιστικό. Αντίθετα, στη χώρα μας το εξεταστικοκεντρικό σύστημα εκπαίδευσης και παπαγαλίας οδηγεί τους νέους αποφοίτους με συγκεκριμένες, και πολλές φορές συγκεχυμένες, γνώσεις στην κοινωνία. Αν δεν επιλέξει κάποιος τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες σε επίπεδο σπουδών, ίσως να μην ξαναέρθει σε επαφή με τα παραπάνω αρχαία, αλλά και νεοελληνικά έργα ως ενήλικας. Μην παρεξηγηθώ όμως με τυχόν απόλυτους τόνους συμπερασμάτων. Η Δημοκρατία της Γνώσης και της Ανάγνωσης επιτρέπει στον καθένα να διαβάσει όποτε το θέλει κάτι, να εντρυφήσει σ’ αυτό, ακόμα και αν δεν τον αφορά επαγγελματικά, και πολλές φορές να κατανοήσει εκ νέου το σκοπό της διδασκαλίας αυτών των έργων, ήδη από την εφηβική μας ηλικία.

Το μεγάλο γιατί, ωστόσο, είναι γιατί δεν πραγματοποιούνται όλα αυτά στον κατάλληλο χρόνο, όπως έχουν προγραμματιστεί; Γιατί δηλαδή στο σχολείο δεν δίνεται η ευκαιρία της συνδυαστικής ανάγνωσης; Γιατί δεν συγκρίνουμε τα Ομηρικά Έπη με το σήμερα και πόσο το επηρεάζουν; Γιατί δεν αναφερόμαστε στις σπουδαίες θεατρικές τραγωδίες που γέννησε ο θρύλος του Τρωικού Πολέμου; Στο μυαλό μου έχω πρόχειρους τους στίχους των τραγουδιών του Χατζιδάκι για την Ελένη, την Πηνελόπη του Πασχαλίδη, το ποίημα Ιθάκη του Καβάφη, τα αντίστοιχα σουρεαλιστικά έργα ζωγραφικής του Εγγονόπουλου, και τελευταία τα λογοτεχνικά έργα του  Χρήστου Χωμενίδη και του Colm Toibin. Όλα αυτά, ίσως και περισσότερα που αγνοώ(;), γεννήθηκαν εξαιτίας των Ομηρικών Επών! Συγκεκριμένα αυτά τροφοδότησαν, αν θέλετε, την καλλιτεχνική δημιουργία και φαντασία.

Το βιβλίο του Ντάνιελ Μέντελσον με βρήκε την κατάλληλη περίοδο. Αρχικά, μόλις είχα ολοκληρώσει το νέο βιβλίο του Χρήστου Χωμενίδη Ο Βασιλιάς της και σκεφτόμουν πόσο δημιουργικό πλούτο έκρυψε ο Όμηρος στις γραμμές του μύθου και της ιστορίας του. Εκεί μπόρεσαν και εισέβαλαν και άλλα δημιουργήματα των Γραμμάτων & των Τεχνών των μετέπειτα εποχών. Στη συνέχεια, με αφορμή την παραπάνω ανάγνωση, αναπολούσα την επίσκεψή μου στην αρχαία Τροία το προηγούμενο καλοκαίρι, η οποία μου δημιούργησε ανάμεικτα συναισθήματα για το πόσο κοντά μας και ταυτόχρονα μακριά μας βρίσκεται το παρελθόν. Το σύγχρονο μουσείο της περιοχής είναι μια ενδιαφέρουσα εμπειρία, στην οποία συναντά κανείς όλες τις βαθμίδες του χρόνου που άφησαν το αποτύπωμά τους σε μια περιοχή που γέννησε μύθους και θρύλους, για θεούς και για θνητούς.

Ένα βιβλίο το οποίο δημιουργήθηκε με αφορμή ένα προπτυχιακό μάθημα της Οδύσσειας γίνεται το μέσο για να δοθούν νέες ερμηνείες τόσο στο έργο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας όσο και στους δεσμούς που διέπουν τις οικογενειακές σχέσεις διαχρονικά. Η ανάγνωση του ήταν μια εξαιρετική εμπειρία για πολλούς λόγους. Η χειμαρρώδης γραφή του σε καθήλωνε και ταυτόχρονα σε παρέσυρε στην ιστορία που ήθελε να σου αφηγηθεί αλλά και να σε διδάξει. Δεν ξέρω πώς μπορώ να χαρακτηρίσω το παρόν έργο: ως βιογραφικό, ως ιστορικό, ως ψυχολογικό ή ως οδηγό διδασκαλίας & ερμηνείας; Ίσως είναι όλα αυτά μαζί! Ο Μέντελσον, όπως έχει δηλώσει, δυσκολεύτηκε πολύ να το γράψει, καθώς ένα χρόνο μετά από αυτά που μας αφηγείται, ο συμπρωταγωνιστής-πατέρας του έφυγε από τη ζωή.

Το βιβλίο χωρίζεται στα αντίστοιχα μέρη των ραψωδιών της Οδύσσειας και είναι ένας πολύ ευρηματικός τρόπος αφήγησης, καθώς ο συγγραφέας παράλληλα με την ομηρική ανάλυση παρεμβάλλει επιτυχώς ιστορίες και γεγονότα που αφορούν τον πατέρα του, αλλά και τον ίδιο, καθώς και της μεταξύ τους σχέσης. Από πλευράς ερμηνείας και ανάγνωσης της Οδύσσειας, ο Μέντελσον παραδίδει «μαθήματα» διαλεκτικής και μαιευτικής μεθόδου που θα πρέπει να ακολουθεί ο κάθε διδάσκων. Καθόλου επιφανειακά, αλλά ίσα-ίσα σε βάθος, αναλύει τόσο το κείμενο όσο και τα ηθικά του διδάγματα. Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές για την αξία του ταξιδιού (κάθε είδους) και των εμπειριών που αποκτά κανείς, τη διαρκή μαθητεία, την ενηλικίωση του ατόμου (όχι τόσο χρονολογικά, όσο σε βαθμό χαρακτήρα), τις συζυγικές αξίες (ομοφροσύνη), τις πολλαπλές εκφάνσεις του εαυτού μας (προσωπεία ηρώων) ανάλογα με την περίσταση τονίζοντας τέλος μέχρι και τη σημασία του απροσδόκητου στη ζωή μας. Το απροσδόκητο μπορεί να είναι κάτι το άπιαστο, δε σημαίνει όμως ότι δεν είναι διαχειρίσιμο.

Αν και πολλοί κριτικοί σχολιάζοντας το βιβλίο εστίασαν στη σχέση πατέρα-γιου κυριολεκτικά, εγώ θα ξεχώριζα την αξία της μαθητείας και της διδασκαλίας που αναδεικνύει το παρόν έργο σε όλες τις βαθμίδες των σχέσεων. Είναι έννοιες πολύπλευρες και πολυσήμαντες. Αρχικά, έχουμε τον πατέρα του συγγραφέα που σε ηλικία 80 ετών επιθυμεί να διδαχτεί μαθήματα αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Τι μας δείχνει, λοιπόν, εδώ; Ότι ο χρόνος δεν είναι εμπόδιο για τίποτα και ότι ποτέ δεν είναι αργά να εντρυφήσει κάποιος σε μια μελέτη. Ο χρόνος πάλι παίζει κομβικό ρόλο στο αρχαιοελληνικό έργο που σχολιάζουν. Έτσι, τόσο ο Οδυσσέας, όσο και οι υπόλοιποι χαρακτήρες του έπους διδάσκονται και νουθετούνται συνεχώς, είτε με τη βοήθεια των θεών είτε όχι, όσος χρόνος και αν περάσει. Στη συνέχεια έχουμε τον ίδιο τον συγγραφέα στον διπλό ρόλο καθηγητή-μαθητή. Από τη μία είναι ο καθηγητής που θα διδάξει αυτό το εξάμηνο ένα προπτυχιακό μάθημα και έχει προετοιμάσει καταλλήλως το πλάνο διδασκαλίας που θα ακολουθήσει. Ωστόσο, αυτή τη φορά θα πρέπει να υπολογίσει ότι στο  φοιτητικό κοινό θα βρίσκεται και ο πατέρας του. Από την άλλη, αν και είναι υπεύθυνος του τομέα, είναι δεκτικός να γίνει και αυτός «μαθητής», να (εκ)παιδευτεί δηλαδή ακούγοντας τις απόψεις & τις οπτικές των φοιτητών του καθώς και του πατέρα του για την Οδύσσεια, αλλά και για την ίδια τη ζωή.

«Χάρη στον Φρεντ (δάσκαλος του συγγραφέα) κατάλαβα ότι ο πυρήνας της διδασκαλίας είναι η ομορφιά και η απόλαυση. Γιατί ο καλύτερος δάσκαλος είναι εκείνος που θέλει να βρεις νόημα και σε όσα χαίρεται ο ίδιος, ώστε η χαρά για την ομορφιά τους να επιζήσει και μετά απ’ αυτόν. Και κάπως έτσι-επειδή ακριβώς εκκινεί από την αποδοχή του αναπόφευκτου του θανάτου-η καλή διδασκαλία μοιάζει με τον γονιό που κάνει καλά τη δουλειά του.»

Το παραπάνω χαρακτηριστικό απόσπασμα περικλείει για εμένα όλο το νόημα του βιβλίου. Αν και από το τίτλο υποθέτουμε μια μονοδιάστατη υπόθεση και ματιά, αντίθετα είναι ένα βιβλίο πολυπρόσωπο, πολυαφηγηματικό και πολυδιάστατο χρονικά (παρελθόν-παρόν, αρχαιότητα-νεωτερικότητα). Είναι ένα ανθρωποκεντρικό βιβλίο και εξίσου πολυφυλετικό, γι’ αυτό ίσως να αυτο-αναιρείται ο τίτλος, καθώς εμπεριέχει πολλά περισσότερα απ’ όσα δηλώνει. Νομίζω ότι αυτή ήταν και η χαρά της ανακάλυψης κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Ότι ο αναγνώστης ξεκινά με δεδομένα κριτήρια και καταλήγει με εντελώς διαφορετικά. Αν και η ομάδα της LIFO το ενέταξε στις αναγνώσεις του καλοκαιριού, λόγω Μεσογείου, νομίζω ότι είναι ένα βιβλίο που μιλά για όλες τις εποχές και τις οπτικές γωνίες του ανθρώπου.

Συμπερασματικά, ο Μέντελσον με αφορμή ένα προπτυχιακό μάθημα, επαναπροσεγγίζει στο παρόν βιβλίο την αξία της Οδύσσειας ως έργο κλασικό με διαχρονικά μηνύματα που διδάσκουν την ανθρωπότητα. Τι καθιστά, λοιπόν, ένα έργο κλασικό; Αυτό συμβαίνει, όταν το περιεχόμενο του ξεπερνά τις αρχικές συνθήκες και αξίες για τις οποίες δημιουργήθηκε και μπορεί και ανταποκρίνεται σ’ ένα βαθύτερο βαθμό και τρόπο απέναντι στην ανθρώπινη κατάσταση εν γένει. Ο συγγραφέας μέσα από τον παραλληλισμό των εμπειριών των ηρώων του έπους, αλλά και των προσωπικών του, τονίζει ότι μπορούμε να ανακαλύψουμε βαθύτερες αλήθειες γι’ αυτούς που νομίζουμε ότι ξέρουμε, μεταξύ άλλων και του ίδιου μας του εαυτού.

Κλείνοντας, θα ήθελα να δηλώσω για μια ακόμη φορά πόσο πολύ πρέπει να ευχαριστούμε τους μεταφραστές των ξενόγλωσσων βιβλίων που φτάνουν στα χέρια μας τόσο άρτια δοσμένα. Αν και ζούμε στην εποχή που είμαστε εξοικειωμένοι με πολλές ξένες γλώσσες και έχουμε την ευκαιρία να διαβάζουμε συχνά έργα στο πρωτότυπο, δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε την κοπιώδη και προσεχτική δουλειά με την οποία επιμελούνται οι μεταφραστές το κείμενο μεταφέροντας μας το ύφος και τα αισθήματα που εκφράζει ο συγγραφέας. Γι’ αυτό η μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου είναι άξια επαίνου, καθώς για μια ακόμη φορά (έχουν προηγηθεί οι μεταφράσεις των άλλων δύο έργων του που κυκλοφορούν στη χώρα μας) αποδίδει μοναδικά τα θέλω του συγγραφέα προς το ευρύ κοινό.