Υπάρχουν κάποια βιβλία που η ανάγνωσή τους δεν είναι μια επιφανειακή απόλαυση τις ημέρες των διακοπών ή των ωρών που αποφασίζει κάποιος να χαλαρώσει από την καθημερινότητα. Είναι αναγνώσματα-σταθμοί, με βαθύτερα νοήματα και μηνύματα που θα «βγουν» αργότερα στην επιφάνεια.

Μεγαλώνοντας με τις ηρωίδες της Ζωρζ Σαρρή και της Βούλας Μάστορη (άτυπη τετραλογία με ηρωίδα την Άννα) είχα την αίσθηση ότι οι ηρωίδες της Ferrante, Έλενα και Λίλα, αποτελούν μια άτυπη συνέχεια των παραπάνω εφηβικών αναγνωσμάτων. Όμως, ήταν πολλά περισσότερα.

Η Ferrante μας μιλά για τις γυναίκες του ιταλικού Νότου, γεννημένες λίγο μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, για μια κοινωνία που συνεχώς αλλάζει, αλλά το πόσο εξελίσσεται είναι ένα άλλο ερώτημα, για τις ανθρώπινες σχέσεις, που δεν καθορίζεται η υφή τους από το χρόνο αλλά από την ποιότητα που προσδίδουν οι άνθρωποι σ’ αυτές, και τέλος για μια γυναικεία φιλία που χτίζεται ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, και ό,τι αυτά προσδιορίζουν.

Διαβάζοντας τα 3 μέρη από την Τετραλογία της Νάπολης και τον συνολικό τόμο με σκέψεις και συνεντεύξεις της συγγραφέως “Frantumaglia” κατέληξα σε ορισμένα συμπεράσματα που θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας σχετικά με τη μεγάλη σημασία που έχει σήμερα να διαβαστεί το έργο της Ferrante από το ελληνικό κοινό.

Λογοτεχνική μαεστρία: Η Ferrante είναι άριστη γνώστρια των κλασικών και αυτό φαίνεται και στους 3 τόμους της σειράς. Ήρωες και αντι-ήρωες, θύματα της κοινωνικής τους καταγωγής, είτε αυτή είναι «ανώτερη» είτε «κατώτερη», που στο τέλος αναζητούν όλοι μια άτυπη κάθαρση. Τα πρόσωπα είναι τόσο οικεία, που μπορείς να τα δεις ολοκάθαρα μπροστά σου περνώντας από τις γειτονιές των πόλεων της χώρας μας. Η ανθρωπογεωγραφία και η ψυχοσύνθεση που επιχειρεί για κάθε χαρακτήρα είναι μοναδική. Η περιγραφική της δεινότητα είναι γεμάτη ζωντάνια. Γρήγορος λόγος που ρέει και δεν κομπιάζει για να εκφράσει σκέψεις και συναισθήματα των ηρώων. Έχεις την αίσθηση ότι μυρίζεις τη Μεσόγειο, ότι περπατάς στους πολύβουους δρόμους της Νάπολης και ότι μια κάμερα, με κινηματογραφική εστίαση στις ηρωίδες, κινείται γύρω από πρόσωπα και γεγονότα που έκριναν την ιταλική (και όχι μόνο)  κοινωνία, πολιτική και ιστορία τις δεκαετίες  του ‘50-’80.

Τοπικότητα: Η συγγραφέας χρησιμοποιώντας ως προπύργιο τη Νάπολη χτίζει μια ολόκληρη saga ανθρώπινων χαρακτήρων. Και γιατί το κάνει αυτό; Πολύ απλά θέλει να μας δείξει την ισχυρή διαφορά που υπάρχει στην Ιταλία, ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο. Ακόμα και η επιλογή πανεπιστημίων, σε ζήτημα ποιότητας, κρίνεται από την τοποθεσία της πόλης (λ.χ Μιλάνο, Φλωρεντία, Πίζα κτλ.). Το στοιχείο της τοπικότητας και του χτισίματος των χαρακτήρων  αλλά και των εναλλαγών τους σε στοιχεία της καθημερινότητας (λ.χ ομιλία και διάλεκτος) αποτελεί ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό κατασκεύασμα για το ποιόν των ηρώων της.

Φεμινισμός: Ο 21^ος αιώνας και ο ρόλος της Γυναίκας σ’ αυτόν καθορίστηκε, δυστυχώς, από την καταναλωτική κοινωνία και τα πρότυπα που πρόβαλε. Οι γυναίκες θεώρησαν ότι η ζωή τους θα ήταν μια πιστή αντιγραφή του τηλεοπτικού Sex & the City, οι σχέσεις με το άλλο φύλο εκχυδαΐστηκαν  και τα προνόμια που υποτίθεται ότι απέκτησαν σε επαγγελματικό αλλά και οικογενειακό επίπεδο δεν οδήγησαν σ’ έναν  προβλεπόμενο επανακαθορισμό της φύσης τους. Τα γυναικεία λογοτεχνικά πρότυπα που κυκλοφορούν επιβεβαιώνουν την παραπάνω εικόνα. Η Ferrante έρχεται, λοιπόν,  να υπενθυμίσει τι σημαίνει Γυναίκα, ή τουλάχιστον να προβληματιστεί πάνω στη γυναικεία ταυτότητα. Ακόμα και αν αναφέρεται σε γυναίκες που έζησαν στη σιωπή του ανείπωτου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε γυναίκες-πρωταγωνίστριες των φοιτητικών κινημάτων των τελών της δεκαετίας του ’60, σε γυναίκες που έζησαν την ιατρική επανάσταση να ελέγχουν το σώμα τους, όλες αυτές δεν διαφέρουν καθόλου από τη σημερινή Γυναίκα του 21^ου αιώνα. Από το ζήτημα της πατριαρχικής οικογένειας, από τις δεισιδαιμονίες, θρησκευτικού περιεχομένου ή μη, από τη μοιρολατρία που καθιστά τη γυναίκα θύμα του ίδιου της του φύλου, αλλά και από τον ρόλο της κοινωνικής καταγωγής ή της πολιτικής θέσης της, αναδεικνύει θέματα σύγχρονα που παρ’ όλες τις αλλαγές που έχουν επέλθει τίποτα δεν έχει αλλάξει. Η Μητέρα και η Κόρη είναι ένα δίπολο που εμφανίζεται ξανά και ξανά. Μεταξύ τους οι γυναικείες μορφές είναι άτυπα συγκοινωνούντα δυναμικά δοχεία. Η συγγραφέας θέλει να επαναπροσδιορίσει ρόλους, θεωρίες και αναγνώσματα που αφορούν τη γυναικεία ταυτότητα. Δεν ξέρω αν θα αποτελέσουν τα έργα της μελέτη πεδίου για τα Gender Studies, ωστόσο κατάφερε, όπως και οι ηρωίδες που υποδύεται η Greta Gerwing, να μας δείξει πώς είναι μια φυσιολογική γυναίκα, με τα καλά & τα κακά της (ό,τι & αν σημαίνει αυτό).

Όλα τα παραπάνω αποτελούν κομβικούς κρίκους σε μια άτυπη λογοτεχνική αλυσίδα των έργων της Ferrante. Ωστόσο , ένα επιπλέον σημαντικό στοιχείο είναι η ίδια η μετάφραση των έργων της στα ελληνικά. Μπορεί να έγινε διάσημη από την αγγλική μετάφραση της Ann Golstein (editor στο περιοδικό “The New Yorker”), στην χώρα μας όμως χρωστάμε πολλά στην μαεστρία  και την ποιότητα λόγου της έμπειρης μεταφράστριας Δήμητρας Δότση, που αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τα μέσα και τις τεχνικές της συγγραφέως. Η εξαιρετική μετάφραση κατάφερε να κάνει οικεία τα μηνύματα και τις σκέψεις της συγγραφέως και ταυτόχρονα να γνωστοποιήσει τυχόν ομοιότητες εμπειριών και βιωμάτων, της αντίστοιχης χρονικής περιόδου, που έχουν οι δύο λαοί.

Ο «πυρετός της Ferrante» όπως χαρακτηρίζεται το φαινόμενο της λογοτεχνικής αγάπης που δείχνουν οι αναγνώστες της, δεν είναι κάτι το παροδικό. Ακόμα και αν αποκαλύφθηκε το πραγματικό πρόσωπο πίσω από το ψευδώνυμο «Elena Ferrante», η σπουδαιότητα των μηνυμάτων των βιβλίων της είναι αυτά που θα συνεχίζουν να εμπνέουν τους αναγνώστες της να τα διαβάζουν και να τα αγαπούν.

 

 

Ακολουθεί κρτική του τελευταίου μέρους της Τετραλογίας της Νάπολης

 

 

«Το τέλος, και ξανά η αρχή»

 

Ολοκληρώνοντας το τελευταίο μέρος της Τετραλογίας της Νάπολης ξέρεις ότι είχες την τύχη να διαβάσεις μία από τις πιο σημαντικές λογοτεχνικές πένες των αρχών του 21^ου αιώνα. Με λόγο απλό, αλλά έντονα πολιτικό και φιλοσοφημένο, γεμάτο μοναδικές καταβυθίσεις στον ψυχικό κόσμο των γυναικών αλλά και της κοινωνίας μιας πόλης που ζει στο μεταίχμιο του σύγχρονου με το παλιό, η Ferrante ολοκληρώνει (;) την ιστορία της Έλενας και της Λίλας.

 

«Υπάρχουν στιγμές που ό,τι πλαισιώνει τη ζωή μας και όλα δείχνουν πως αυτό θα αποτελεί το αιώνιο σκηνικό της (…) κατακρημνίζεται εντελώς απρόσμενα,τη στιγμή ακριβώς που μας ταλανίζουν χίλια δυο άλλα πράγματα (…) για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα είχα την αίσθηση πως ήμουν κάτι φιγούρες σε διάφορα μυθιστορήματα ή πίνακες που στέκονται ακλόνητες πάνω σε έναν απόκρημνο βράχο…«

 

Οι ηρωίδες μας βρίσκονται στην τρίτη δεκαετία της ζωής τους, αλλά τίποτα δεν προδικάζει ότι αυτή η περίοδος δεν θα έχει περισσότερες εντάσεις απ’ ότι είχε η εφηβεία τους. Η Έλενα, πετυχημένη νέα μυθιστοριογράφος, νιώθει καταπιεσμένη από τον γάμο και τη μητρότητα και εγκαταλείπει τα πάντα για να ζήσει με τον παιδικό της έρωτα, Νίνο, στην πόλη που γεννήθηκε. Με την επιστροφή της Έλενας στη Νάπολη, η Ferrante μετατρέπει εμμέσως το 4^ο μέρος σε «βιβλίο πόλης» και όλα όσα αφορούν τους ήρωες έχουν πλέον ως καμβά την πόλη και ό,τι συμβαίνει σ’ αυτήν. Οι ερωτικές σχέσεις ίσως να απασχολούν σε πρώτο πλάνο το βιβλίο, όμως γρήγορα η κατάρριψη των ψευδαισθήσεων γύρω τους θα μας εισάγει στο κύριο θέμα της συγγραφέως.

Ο ρόλος των γυναικών, η δύναμη που βρίσκουν σε σωματικό αλλά και ψυχικό επίπεδο για να αντιμετωπίσουν προβλήματα σχέσεων, οικογένειας, εργασίας και ταυτότητας απασχολούν το μεγαλύτερο μέρος του τόμου. Ταυτόχρονα, η πόλη και ο θόρυβός της επηρεάζουν ή όχι τις ζωές των ηρώων; Το τελευταίο μέρος της Τετραλογίας της Νάπολης περιέχει πάρα πολλή βία, τόσο σωματική όσο και ψυχική. Περνούν από μπροστά μας όλοι οι ήρωες που συναντήσαμε στα τρία προηγούμενα βιβλία, απομυθοποιούνται πρόσωπα και καταστάσεις και ο ιταλικός Νότος καιροφυλακτεί για να δώσει το τελευταίο χτύπημα σε όλα όσα ζούνε οι δύο φίλες.

Ένα μυθιστόρημα γεμάτο σκληρές πραγματικότητες, αλλά βαθιά ανθρώπινο. Ένα μυθιστόρημα που σε γοητεύει, καθώς θαυμάζεις το μεγαλείο και την εκφραστική μαεστρία της Φερράντε να μιλήσει ανοιχτά για πολλά θέματα που αφορούν το γυναικείο φύλο, αλλά και την πολιτική –  και τη μαφία.

 

«Σε τι σύγχυση ζούσαμε, πόσα θραύσματα του ίδιου μας του εαυτού σκοπίζονταν τριγύρω,θαρρείς και το να ζεις σήμαινε να εκρήγνυσαι σε θραύσματα.»

 

Κλείνοντας αυτό τον άτυπο λογοτεχνικό κύκλο δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω το τελευταίο μέρος σαν το πιο αγαπημένο μου. Διάφορα συναισθήματα θα κατακλύσουν τους αναγνώστες μετά το πέρας της ανάγνωσης του, έντονα και αντικρουόμενα. Και θα νιώσει μία παρήγορη πληρότητα. Κλείνει όμως πράγματι αυτός ο κύκλος; Δεν νομίζω. Δεν πιστεύω ότι δεν ξεμπερδεύει κανείς εύκολα με τον «πυρετό της Ferrante». Έχοντας και τα 4 μέρη στα χέρια μου, ξέρω ότι κάποια στιγμή θα τα διαβάσω ξανά, και ίσως με μια άλλη οπτική, αλλά πάντα με βαθιά αγάπη.

Σε όλο τον παραπάνω λογοτεχνικό άθλο, δεν είναι δυνατόν φυσικά να παραλείψουμε την ευγνωμοσύνη μας προς την εξαιρετική μεταφράστρια του έργου στα ελληνικά, Δήμητρα Δότση. Μας σύστησε με την προσεχτικά μελετημένη, εμπνευσμένη, λέξη προς λέξη, δουλειά της μια συγγραφέα που επαναπροσδιόρισε τον όρο «φιλία» στη λογοτεχνία. Και το έκανε με σεβασμό, αγάπη και μαεστρία.

Τα βιβλία της Ferrante Elena κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πατάκη .

[Τα δύο παραπάνω κείμενα δημοσιεύτηκαν  αρχικά στο site «Amagi.gr» στις 24/07/2017 & 16/11/2017 αντίστοιχα]